به گزارش شيعه آنلاين به نقل از عصرايران، روزنامه فرانسوي فيگارو خبري را از عبدالله پادشاه عربستان منتشر کرد که در نوع خود بي‌سابقه است؛ ملک عبدالله در ديدار با وزير دفاع فرانسه گفته است: «دو کشور در جهان هستند که شايستگي و لياقت موجوديت را ندارند، يکي ايران و ديگري اسرائيل».

هرزگويي‌هاي پادشاه عربستان درباره ايران نشان‌دهنده ضمير بيمار فردي است که نه جايگاه خود را مي‌داند و نه مقام سخن را. چرا که اگر او اندکي – تنها اندکي – فهم مناسبي از اسلام و سيره حضرت رسول(ص) داشت به عنوان يک مسلمان، همکيشان خود را در برابر «کافر حربي» اينگونه مورد تعريض قرار نمي‌داد.

اين نشان مي‌دهد که او نه تنها از حکومتداري چيزي نمي‌داند که فاقد درک اسلامي و انساني از موقعيت خود و موقعيت اسلام است. رنجي که او و ديگر سران عرب از موقعيت ويژه انقلاب اسلامي با رهبري امام خميني(ره) در 30 سال گذشته مي‌برند قابل درک است زيرا پرچم رهبري جریان اسلامگرایی را از دست آنها ستاند و آنان را به همان گوشه حرمسراها و لعبتکده‌هاي خود نشاند.

کينه آنها کينه منافع نيست که آنان از بابت منافع مادي در 30 سال گذشته به واسطه تحريم‌هاي غرب و آمريکا بر عليه ايران حسابي پروار شدند و آخور آباد کردند، کينه آنها، کينه قدرت سياسي و رهبري هويت اسلامي است.

عربستان وقتي مي‌بيند به‌رغم حساب‌هاي انباشته از دلارهاي نفتي نمي‌تواند سياست‌هاي خود را در لبنان، عراق، افغانستان و در جاي جاي خاورميانه پياده کند و همه جا ايران بسان خاري در چشم آنان عمل مي‌کند و طرح‌ها و ترفندهاي آنان را باطل مي‌سازد، به عقده حقارتي دچار مي‌شود که راهي جز درشتگويي‌هاي نامعقول ندارد تا بتواند حداقل ضمير آشوب‌زده خود را تسکين دهد.

 اکنون همه مي‌دانند که ملک عبدالله براي تضعيف دولت عراق هزينه تروريست‌ها در اقصي نقاط دنيا را مي‌پردازد تا با آمدن به عراق و ناامن کردن آن و حمله به مراکز و اماکن مقدس شيعيان به تفرقه و نقار در بين ملت عراق و سرنگوني حکومت قانوني عراق بپردازد.

ملک عبدالله از طريق يکي از برادرانش و با تشکيل بنيادي به ظاهر خيريه در مصر، اردن و کشورهاي حاشيه جنوبي خليج‌فارس و پاکستان و افغانستان به تروريست‌ها کمک مي‌کند تا با رفتن به عراق به امور خرابکارانه بپردازند.

او از اين راه و با کمک علماي وهابي به افرادي که با اين کارها آسيب مي‌بينند وعده بهشت! و به خانواده‌هاي آنان وعده دلارهاي بسيار مي‌دهد.

ملک‌عبدالله و برادرانش رسما «بارانداز تروريست» درست کرده‌اند و براي مقابله با شيعيان از هيچ اقدامي فروگذار نمي‌کنند. اگر اين شاه واشنگتني و ديگر سران عرب به جاي مقابله با شيعيان به فکر اتحاد مسلمانان بودند اکنون وضعيت غزه و فلسطين بدين شکل نبود و دشمنان اسلام تا بدين پايه گستاخ نمي‌شدند.

اما در تفکر منجمد سران عربستان حمله به شيعيان اولي‌تر از اتحاد و يکپارچگي اسلامي است و اين را عملا و علنا هم مطرح مي‌کنند و شيعيان را با مشکل مواجه مي سازند مخصوصا از نوع شيعه ايراني که در 30 سال گذشته با وجود آنهمه دشمني اعراب نه تنها به زانو در نيامد بلکه توانست قدرت خود را هم گسترش بدهد و بسياري از دولت‌هاي عربي را به چالش بکشد و این در حالی است که قاطبه علمای عقل اندیش و اسلام شناس اهل سنت ، بر دوری از تفرقه و همدلی همه فٍرَق اسلامی تاکید و تصریح دارند.

حجم کمک‌هاي مادي و معنوي حاکمان عرب به صدام نه چيزي است که آنها پنهان کنند و نه مسئله‌اي است که از چشم ايرانيان دور مانده باشد. آنهمه کمک براي چه چيزي صورت گرفت؟ آيا آن زمان هم مسئله هسته‌اي در کار بود؟ آيا ايران انقلابي منافع مادی آنها را تهديد کرده بود؟ چرا شيوخ عرب سياست‌هاي خود را براساس ساعت واشنگتن تنظيم مي‌کنند؟

يادش به خير امام خميني(ره) که مي‌گفت اسلام اينها، «اسلام آمريکايي» است، آنوقت‌ها هنوز ابعاد اين سخن امام به عينه آشکار نشده بود ولي حالا چيزي نيست که در پرده مانده باشد و کسي نداند که «اسلام ناب آمريکايي» يعني چه.

با اين حال و مزيد اطلاع ملک عبدالله بايد گفت افتخار ايران و ايراني اين است که با همه اختلاف‌ها و گرايش‌ها و سليقه‌ها و گروه‌ها در برابر دشمن وطن و متاجسران به خاک پاک ايران لحظه‌اي درنگ نخواهند کرد و جواب شايسته‌اي به کساني که آرزوي حذف موجوديت ايران را دارند خواهند داد. زيرا اين مردم مفتخرند که خود حاکم خود باشند نه ايالت اسلامي غيرمختار آمريکا.

آقاي عبدالله، عبدا لله باش و نه عبدالشیطان، آن هم عبد "شیطان بزرگ" و حداقل از سرنوشت صدام که او نيز آرزوی نابودی ایران را داشت درس بگير و مهملات خود را واگويه نکن!

به گزارش شيعه آنلاين، مرداد ماه امسال، بیش از يک قرن کامل شمسي از شهادت آيت الله حاج شيخ فضل الله نوري مي‌گذرد و اين مناسبت، فرصت مغتنمي براي آشنايي بيشتر با شخصيت و افکار، خصوصاً با سوز و گداز ديني و ميهني او است. مخالفان شيخ، علاوه بر ترور شخص او، بهترور شخصيت وي پرداخته و از انواع نسبتهاي سوء به وي (از هواداري استبداد تا بستگي به روسيه و...) دريغ نکرده‌اند. يکي از اين نسبتها، مخالفت شيخ با آزادي است که پيرامون آن، با حجةالإسلام دکتر علي ابوالحسني (منذر) يکي از پژوهشگران تاريخ مشروطيت و زندگي حاج شيخ فضل‌الله، به گفتگو نشسته‌ايم که حاصل آن را در زير مي‌خوانيد.

قبل از ورود به بحث اصلي، يعني آزادي از ديـدگاه شيخ شهيد، لطفا «آزادي» و مرزبندي آن از ديدگاه غرب و اسلام را بيان فرماييد.
پاسخ سؤ‌ال در دو بخش عرض مي‌کنم:

1. آزادي، موهبتي است خداداده که رشد و تکامل انسان بدون آن ممکن نيست. در عين حال، آزادي، يک نياز «همگاني» است و «توزيع» عام و يکسانِ آن در بين افراد جامعه، طبعاً دامنه استفاده از آن را براي افراد، «محدود» مي‌کند. آزاديِ «مطلق و بي حد و مرز»، آرزويي «محال و دست نيافتني» است و بر فرضِ تحقق، همچون سيلي خروشان، همه چيز را در زير پاي خود ويران مي‌سازد و به جاي آبادي و سازندگي، خرابي و نابودي به بار مي‌آورد.

آزاديِ «مطلق» فرد در جامعه آزاد، يک «شوخي» بلکه يک «تناقض» است. در اتاقي که چند نفر با هم مي‌زيند، «آزاديِ» افراد، خود بخود، ايجاب مي‌کند که هر يک صداي خود را پايين بياورند، ساعات پخت غذا و زمان استراحت را با آنِ ديگران تنظيم و هماهنگ سازند، از استعمال مواد‌ي که شامه يا ذائقه ديگران را مي‌آزارد خودداري کنند، و در انتخاب نوع رفتار و کردار خويش، سلايق و عقايدِ ديگران و بويژه حساسيتهاي آنان را رعايت کنند... و براي آنکه خشونتها، آرامش محيط را برهم نزند، از پاره‌اي خواستها و هوسها گذشت کنند. مقوله «امنيت»، «نـظـم» و «عـدالـت»، از جمله مهم‌ترين عوامل «تحديد» آزادي است، و اصولاً وجود «قانون» در جامعه، به معناي «تحديدِ» دامنه آزاديها است و قوانين اجتماعي ــ اعم از اساسي و جزئي ــ در عين حال که آزادي فردي را «تثبيت» و «تضمين» مي‌کنند، از دامنه آن مي‌کاهند.

بدين ترتيب مي‌بينيم که آزادي، به عنوان نعمتي «عام و فراگير»، هرگز «مطلق» نيست و از سويه‌هاي مختلف، محدود و مرزبندي مي‌شود و اصولاً حفظ نعمت آزادي، در گروِ رعايت اين حدود و قيود است. ژان ژاک روسو، فيلسوف مشهور فرانسوي، سخني نغز دارد. به ديده او: آزادي، گوهري گرانسنگ است که دستيابي به آن، در گروِ «اندازه‌شناسي افراد و انضباط اخلاقي آنهاست.» روسو آزادي را «غذايي نيروبخش، اما سنگين و دير هضم» مي‌داند و ازين منظر، به سبک‌سراني که با شنيدن يک حرف از دهان فلان ماجراجو برانگيخته مي‌شوند، مي‌خندد. نيز از عاقبت کار آن آدم پرخاشگري که دم از آزادي زده ولي از معني واقعي آن چيزي نمي‌فهمد بيم دارد؛ همان کسي که بين آزادي با لگام گسيختگي تفاوتي نمي‌گذارد. وي آرزو مي‌کند: اي کاش، مردم قدر اين گوهر گرانقدر را شناخته و متوجه بودند که در ازاي چه بهاي گراني به دست مي‌آيد و امکانِ دوام آن چقدر اندک است، و نيز اين نکته را مي‌آموختند که، از عهده انجام شرايط آزادي برآمدن، صد بار دشوارتر است تا اطاعتِ امرِ فلان حاکم جبار. معروف است که، مادام رولان، بانوي مشهور فرانسوي، زماني که انقلابيون تندرو در انقلاب فرانسه وي را به پاي دستگاه گيوتين مي‌بردند، بي اختيار فريادي از دل برکشيده و، در تعريض به آن، گفته بود: اي آزادي، چه جنايتها که به نام تو مرتکب نمي‌شوند! 1

در لزوم «مرزبنديِ» آزادي، و استفاده معقول از آن، منطق «غرب» و «اسلام» با يکديگر اشتراک نظر دارند. اما منطق اسلامي ــ و اصولاً منطق شرقي ــ که به فلاح و سعادت انسان انديشيده و آزادي را نردبان کمال آدمي مي‌انگارد، در «تحديد» و «هدايت» مسير آزاديهاي فردي، چند گام از منطق غربي پيش تر مي‌رود. چه، به حکمِ خِرَد، انسان در زندگي، هدفي برتر از صِرفِ تمتعات ماد‌ي و حيواني (خور و خواب و شهوت و...) داشته و نياز به پيروي از آييني دارد که «سعادت جاويدِ» او در گرو انجام دستورات آن است. آيين مزبور، براي پيشبرد انسان به سوي هدف متعالي خويش، پرهيز از يک سري لذتها، انجام برخي رياضتها، و رعايت بعضي قيد و بندها را براي وي ضروري مي‌شناسد، و مثلاً آميزشِ بي رويه زن و مرد يا نوشيدن مُسکِرات را، با «سلامت و طهارت روح» افراد مغاير ديده و آنها را ممنوع مي‌سازد. اين گونه الزامات، طبعاً دامنه آزاديهاي فردي را از آنچه که در فرهنگ غرب مُجاز شمرده مي‌شود، تنگتر مي‌کند. و بدين سان، آزاديِ «مطلقِ» فرد، گذشته از آزادي ديگران، توسط احکام ديني نيز (که نيل بشر به سعادت جاويد را مد نظر دارد) محدود مي‌گردد. در واقع، دين با نگاهِ بلند و کلان خويش، نيمه «خاکي و متنزلِ» وجود بشر را به سودِ رشد و تعاليِ نيمه «آسماني و الهيِ» او محدود و مقيد مي‌سازد و آزادي را (همچون ديگر مواهب طبيعي) وسيله‌اي در خدمت کمال و سعادت جاويد آدمي مي‌شناسد، که مرز و ميزان بهره گيري از آن را، مصالح برتر يعني اهدافِ «کلان و دائميِ» بشر تعيين مي‌کند.

2. آزادي، واژه‌اي «چـنـد پـهلو»، «کشدار» و «متشابه» بوده و قابليت پذيرش معاني مختلف و حتي متضاد را دارد، چندانکه اين «تشابه»، گاه مايه سفسطه و سوء استفاده بازيگران مي‌شود. «رهايي از يوغِ حکام جور»، «حق انتقاد سازنده، و بيان مصالح فردي و عمومي»، «زير پا نهادن نظم و امنيت اجتماعي (هرج و مرج و آشوب)»، و «بي بند و باري و گسستن قيود ديني و اخلاقي»، معانيِ متفاوت و احـياناً متضاد‌ي هستند که تحت عنوان واحد «آزادي» به کار رفته و بسياري از اوقات با هم «خلط و اشتباه» مي‌شوند. بايد اين معاني را دقيقاً از يکديگر تفکيک کرد و ديدگاه و موضع شيخ را جدا جدا نسبت به هر يک از آنها بررسيد.

در بسياري از نوشته‌ها و تحليلهاي تاريخي، شيخ فضل الله مطلقاً مخالف آزادي قلمداد مي‌شود. آيا شما اين نظريه را مي‌پذيريد يا واقعيت را چيز ديگري مي‌دانيد؟ 
خير! به گمان من، بررسي دقيق و بي‌طرفانه سخنان شيخ، و توجه کامل به مباني فکري و جايگاه تاريخي آنها، مدلَّل مي‌دارد که، وي نه با آزاديهاي «معقول» و «مشروع»، بلکه با «آشوب افکني‌ها» و «دين ستيزي‌ها» مخالف بود که بعضاً تحت عنوان جذاب و خوش آهنگ «آزادي»، خرج مي‌شد.

چنانچه به سيره معمول روز، براي «آزادي» نيز قرائت‌هاي گوناگوني تصور کنيم، شيخ با قرائت‌هاي «فاشيستي/آنارشيستي» از آزادي مخالف بود و نه با مطلق آزادي.

اجازه بدهيد برخورد شيخ را با معاني چهارگانه آزادي بررسي کنيم: شيخ با آزادي به معني «رهايي از ستم و فشار حکومت» و نيز «حقٍّ انتقاد سازنده از اولياي امور، و بيان مصالح و منافع فردي و اجتماعي»، کاملا‌ موافق بود، بلکه بايد گفت شرکت فعالش در جنبش تنباکو و نهضت عدالتخانه، جز به انگيزه دستيابي به اين امر نبود. کارنامه زندگي شيخ، خاصه فصل درخشانِ پايانيِ آن: خودداري از پناهندگي به سفارتخانه‌هاي خارجي براي حفظ جان، و استقبال از مرگ در راه عقيده، آن هم زماني که شاه و درباريان به سفارت روس گريخته بودند، کاملاً نشان مي‌دهد که او فردي اصولگرا و آرمان خواه بوده و مخالفتش با مشروطه، ناشي از اموري چون زد و بند با مستبدان يا بستگي به همسايه شمالي نبوده است.

امضاي شيخ زير نامه علماي تهران (در جريان نـهـضـت عـدالتخواهيِ صدر مشروطه) از قم به مظفرالدينشاه، کاملاً گوياي اين امر است. در اين نامه، که حاويِ شکايت و «تظلم» علما از سرکوب و کشتار مردم توسط صدراعظم (عين الدوله) است، از اين‌که صدراعظم عرايض صادقانه علما را «که فقط مبني بر دولتخواهي و حفظ ممالک اسلام است» نزد شاه «ناصواب و مغرضانه» جلوه داده «و ابواب عرايض و تظلم را» بر آنها «مسدود نموده» سخت انتقاد شده است.2 منطق امضاکنندگان چنين نامه‌اي، طبعاً حمايت از بيان «حقايق امور» توسط مردم بويژه انديشمندان، و جوازِ انتقاد آنها از مظالم سياسي و اجتماعي است، و شيخ از امضاکنندگان اين نامه است. چنين کسي منطقاً نمي‌تواند با آزادي (به معنيِ «حق انتقاد سازنده)» مخالف باشد و «ابواب عرايض و تظلم» را بر روي خلق ــ که خود نيز يکي از آنان، بلکه پيشواي آنهاست ــ ببندد.

آيا بر اين مدعا مي‌توان مويدي ذکر کرد؟
بله، شيخ، خود در گفتگويش با طباطبايي و بهبهاني در حضرت عبدالعظيم عليه السلام، آنجا که به تنقيد از محتواي جرائد مشروطه، و آزاديِ بي رويه آنها پرداخته، اين نوع آزادي را استثنا مي‌کند:

«اين آزادي که اين مردم = [ مشروطه چيان افراطي] تصور کرده‌‌اند. .. کفر در کفر است. من شخصاً از روي آيات قرآن بر شما اثبات و مدلل مي‌دارم که در اسلام، آزادي، کفر است. اما فقط در آزادي شان، يک چيز است که فقط و فقط در خير عموم، اگر کسي چيزي به خاطرش مي‌رسد بگويد، لا‌غير. اما نه تا اندازه‌اي بايد آزاد باشد که بتواند توهين از کسي بکند. مراد ازخير عموم، ثروت است و رفتن در راه ترقي است، و پيدا کردن معدن است، بستن سدهاي عديده است و ترقيات دولت و ملت. آيا گفته اند کسي که داراي اين آزادي است، بايد توهين از مردمان محترم بکند؟! آيا گفته اند فحش بايد بگويد و بنويسد؟! آيا گفته‌اند انقلاب و آشوب و فتنه در مملکت حادث کند و پارتي اجانب باشد [ و] براي دولت خارج کار کند؟! از همه اين مراتب گذشته، آزادي قلم و زبان براي اين است که جرايد آزاد، نسبت به ائمه اطهار هر چه مي‌خواهند بنويسند و بگويند؟.»!3

بيجهت نيست که شيخ، زماني، نظريات اصلاحي خويش را نسبتاً برآورده ديد و نتيجتاً به تحصن خود پايان داد، که مجلس شوراي ملي در قبال سؤ‌ال او و همرزمانش از «مفهوم» آزادي و «حد و مرز» آن، پاسخ زير را صادر کرد: ...«مراد به «حريت»، حريت در حقوق مشروعه، و آزادي در بيان مصالح عامه است، تا اهالي اين مملکت مثل سوابق ايام، گرفتار ظلم و استبداد نباشند و بتوانند حقوقي که ازجانب خداوند براي آنها مقرر است مطالبه و اخذ نمايند، نه حريتِ اربابِ اديانِ باطله، و آزادي در اشاعه مُنکَرات شرعيه که هر کس آنچه بخواهد بگويد و به موقع اجرا بگذارد.»4 بديهي است اگر شيخ، مطلقاً با آزادي مخالف بود و حتي آزاديهاي معقول و مشروع را نيز رد مي‌کرد، به اين پاسخ قانع نمي‌شد و آن را امضا نمي‌نمود.

نظر شيخ پيرامون استفاده‌هاي نامشروع از آزادي چه بود؟
آنچه گفتيم، معانيِ «مشروع» و «معقولِ» آزادي بود. اين واژه، اما، چنانکه گفتيم عملاً در دو معناي ديگر هم خرج مي‌شود که هردو «نامشروع» اند: «زير پا نهادن نظم و امنيت اجتماعي (هرج و مرج و آشوب)»، و «بي بند و باري و گسستن قيود ديني و اخلاقي.» شيخ، با اين دو امر ــ تحت هر عنوان، و از آن جمله: عنوان فريباي «آزادي» ــ مخالف بود و حق هم داشت مخالف باشد. وي با آن آزادي مي‌جنگيد که مضموني همسو با «اِباحيت» بلکه «آنارشيسم» داشت و در عمل، جز به تثبيت بلوا و تقويت استبداد نمي‌انجاميد (چنانکه مشروطيت نيز پاياني جز ديکتاتوري پهلوي نيافت.)

آيا انتقاد از برخورد آنارشيستي با مقوله آزادي اختصاص به شيخ و يارانش دارد يا مشروطه‌خواهان شاخص نيز با آن مخالفت مي‌ورزيدند؟
اين امر اختصاص به جناح‌‌مشروعه‌خواه نداشت و مشروطه‌خواهان نيز در همان زمان يا بعدها به تنقيد اين آفت پرداختند. به عنوان مثال، دکتر رضا زاده شفق (از آزادي خواهان تبريز و ياران تقي زاده در صدر مشروطه)، دهها سال پس از مشروطه، بصراحت از تندرويهاي صدر مشروطه انتقاد کرده و مي‌نويسد: «غفلت و اشتباه، و در مواردي ظلم و تجاوز... مشروطه خواهان» و افتادن «قسمتي از کارها به دست هوچيها... باعث ويرانيها و خونريزيها گشت و آزادي واقعي را که عبارت است از آزاد بودن تمام سکنه يک کشور از ستم و تجاوز و شر و فساد، و مختار بودن در حفظ حقوق خود و در اظهار حق و تحرير و تقرير حقايق، سخت متزلزل ساخت.»5

تندروي عناصر افراطي، به آنجا رسيده بود که حتي طالبوفِ مشروطه خواه و سوسيال دموکرات را نيز سخت به وحشت افکنده و به اعلام خطر واداشته بود: «ايراني تاکنون اسير يک گاو دو شاخه استبداد بود، اما بعد از اين اگر اداره خود را قادر نشود به گاو هزار شاخه رجاله دچار مي‌گردد. آن وقت مستبدين به نابالغي ما مي‌خندند و دشمنان اطراف، شادي... [‌‌مـي‌کـنند.] فاش مي‌گويم که من اين مساله، بي‌چون‌‌‌و چرا مي‌بينم.»6

داوري ثقه‌الاسلام تبريزي ــ که تاريخ، او را مشروطه خواهي معتدل و اصولي مي‌شناسد ــ در باره تقي زاده و ياران وي شاهد خوبي بر بحث ماست: «ماده فساد در تهران تقي زاده بود که جمعي را دور خود جمع کرده و توسط روزنامه مساوات، نشر افکار بي قايدگي [ کذا] مي‌کردند و در تبريز نيز شيخ سليم با جماعتش... پس روِ همان مقاصد شده، داد سخن داد و اسمش را اتحاد گذاشت. کارش جز ترويج آنارشيستي نبود.»7

انتقاد از هتاکي، هرج و مرج افکني و لجام گسيختگيِ جرايد، انجمنها و ناطقينِ تندروِ صدر مشروطه، اختصاص به شيخ و ياران وي ندارد و مي‌توان فهرستي بلند از نام بسياري از مشروطه خواهان تهيه کرد که هر يک به نوعي، نگراني شديد خويش از آن افراطها و تندرويها را بر صفحات کاغذ ثبت کرده‌‌اند.

در اين ميان، مطبوعات طرفدار مشروطه چه نقشي بازي مي‌کردند؟
پيرامون نقش مخرب اين گروه از مطبوعات، خوب است از روزنامه‌نگاران مشروطه‌خواه شاهد بياوريم. مجدالاسلام کرماني، که خود از روزنامه نگاران هوادار مشروطه است، در تحليلي که از علل و موجبات انحطاط مجلس شوراي صدر مشروطه به دست مي‌دهد، سه عامل را در سقوط و انحلال مجلس مؤ‌ثر مي‌داند: هتاکي روزنامه ها، هرزگي انجمنها، و گارد به اصطلاح ملي. انجمنها «به قدري هرزگي کردند که سلب امنيت از تمام مردم شد و هر کس هر خلافي که دلش مي‌خواست مي‌کرد و به واسطه عضويت در يکي از انجمنها از همه جهت غير مسوول مي‌ماند... انحطاط مجلس شوراي ملي ايران يکي از آثار مشئومه اين اجتماعات بود.»8 از ديدگاه او، کارنامه جرايد عصر مشروطه نيز بهتر از انجمنها نبود: ...«افسوس که بعضي از آنها، مسلک خودشان را هتاکي قرار دادند و چيزها نوشتند که در هيچ روزنامه از روزنامه‌‌هاي آزاد، چنين مطلب ديده و خوانده نشده. نه بر علما ابقا کردند، نه بر وزرا. حتي آنکه نسبت به پادشاه، پاره‌اي تعرضات غير لازمه نوشتند، مثلاً روزنامه صور اسرافيل هميشه به پادشاه استهزا مي‌کرد و روزنامه مساوات، پادشاه را به نوشيدن باده و ساير قبايح و شنايع نسبت مي‌داد... مخفي نماند که غرض رفقاي من تهذيب اخلاقِ نوعِ ملت نبوده، بلکه ابداً متوجه به وطن و اهل وطن نبودند. فقط چون به واسطه نگارش اين گونه مطالب، مـشـتـري روزنـامـه آنها زيادتر مي‌شد... روزنامه مساوات، که خود را اول مروج مشروطيت جلوه داده بود... وقتي که قانون انطباعات از مجلس شورا... گذشت، يک نمره روزنامه خود را سرتاپا وقف و صرفِ استهزاي آن قانون نمود. مسلم است که مشروطه خواه هرگز به قانونِ موضوع، استهزا نمي‌کند. ولکن چون ديد اين قانون از هتاکي و هرزه درايي آن جلوگير است، اين بود که بي اختيار مرتکب آن اقدام جسورانه گرديد و يکي از جهات ثلاثه انحطاط مجلس همين مطلب شد.»9

داوري مجدالاسلام در باره انجمنها و مطبوعات صدر مشروطه را، ديگر مطلعان نيز تأ‌ييد مي‌کنند: دکتر فريدون آدميت معتقد است: «نمايندگان افراطي در مجلس از بدگويي به محمدعليشاه و دربار فروگذار نبودند. سخنوران انقلابي نيز بر منبر از ناسزا گويي احتراز نداشتند... نويسندگان تندرو نيز دست کم از خطباي هم مشرب خود نداشتند. در حقيقت، عفت قلم و زبان، رخت بربسته و هرزه درايي و دشنام گويي معيار آزادي خواهي شناخته شده بود....»10 مخبرالسلطنه، «اشکال بزرگ» مشروطه را در دوره اول آن، نافهمي و غرض ورزي و تندرويِ برخي از وکلاي مجلس و اعضاي انجمنها مي‌داند.11 به گفته همو: «هر کس به دولت بد مي‌گفت ولو به شيطنت، آزادي خواه بود و اگر به مصلحت چيزي مي‌گفت، مستبد.»12 نيز: «روزنامجات، به اغراض گوناگون، آبرو براي کسي باقي نگذاردند. اگر احياناً حقيقتي يا دردي را موضوع مقاله قرار مي‌دادند، لهجه زشت و ظهور دُمهاي خروس، اصل منظور را از بين مي‌برد. معلوم نبود از زبانِ کي سخن مي‌گويند»؟!13

و طبعا شيخ فضل‌الله با اين قبيل مطبوعات نيز روي موافق نشان نمي‌داد!

بله، شهيد نوري، با اين گونه اشخاص و جرايدِ غوغاگر و افراطي مخالفت مي‌کرد. او، با توهين به علما و احکام الهي مخالفت داشت، که مع الا‡‌سف محتواي بسياري از روزنامه‌‌هاي مد‌عيِ آزادي در آن دوران را پر ساخته بود. روزنامه ملا نصرالدين، که در بين هواداران مشروطه خواستاراني انبوه داشت، به طنز و تمسخر مي‌نوشت: «بيشتر نمايندگان مجلس ايران، از ملايان هستند، زيرا در قانون ايشان براي نماينده، دانش را شرط ندانسته‌اند!»14 نمونه ديگر روزنامه صوراسرافيل است که در شماره 4 خود (صص 7 ــ 6) مقاله‌اي را به چاپ رساند که در واقع ادعانامه‌اي تند عليه تماميِ حکما و متکلمان بزرگ مسلمان کشورمان بود: «حکمت و کلام ما معجوني اسـت مُضحک از خيالات بنگيهاي هند، افکار بت‌پرستهاي يونان، اوهام کاهنهاي کلده، و تخيلات رهابين يهود... در هزار و سيصد سال، شهوت رياست، لذت اصوات نِعال15، و حرص قُربِ سلطان، به علماي ما فرصت نداد که فلسفه اسلامي را از اين مزخرفات جدا کرده و يک رساله مختصر مشتمل بر حکمت طريقه حقه خودشان به زبان عوام، نوشته منتشر کنند...!»

مقاله فوق، بين مردم بازتابي تند يافت و حتي شخصيتي چون سيد محمد طباطبايي (پيشواي مشروطه) را «آزرده» و آشفته ساخت.16 سيد عبدالله بهبهاني، ديگر پيشواي مشروطه، نيز طي نامه‌اي به وزير علوم، خواستار توقيف روزنامه و تنبيه مدير آن گرديد.: ...«امروز جمعي از اهل علم و غيره، جريده صور اسرافيل را ارائه به داعي کرده و بعضي امور غيرلايقه که در آن درج بود، ديدم. علاوه براين‌که حقيقتاً درج اين گونه مطالب در روزنامه و نشر آن، با لوازم اسلاميت سازش ندارد. گمان دارم اين مطالب به همين زودي موجب فساد عظيمي در دارالخلافه و ساير بلاد شود. آخر خودتان ملاحظه بفرماييد که اگر بنا باشد در روزنامه(اي) که در پايتخت اسلام طبع مي‌شود صريحاً نوشته شود که هزار و سيصد سال کسي پيدا نشده است در مقابل نصارا سخن حـسـابـي بـگـويـد...، ديـگـر براي اسلام چه باقي مي‌ماند؟...! جد‌اً از جناب اجل عالي مي‌خواهم که فوراً اين روزنامه را توقيف، و مدير آن را هرکس است به سياست لازمه، تنبيه بفرماييد.»17

شيخ فضل‌الله، در برابر اين‌گونه جرايد بود که هدفش از تحصن در حضرت عبدالعظيمع را «تهذيب مطبوعات و روزنامجات از کفريات و توهينات به شرع و اهل شرع»18 مي‌شمرد.

نظر ساير علما بويژه مراجع مشروطه‌خواه نجف، پيرامون اين تلقي از آزادي» چه بود؟ 
اتفاقا با نظر شيخ درباره «حدود و قيودِ» آزادي مطلقه، تمام فقهاي بزرگ شيعه همراهند. چنانکه آخوند خراساني و مازندراني نيز پس از قتل شيخ نوري کراراً تأ‌کيد کردند با «آزاديِ» مغاير با احکام اسلام، و بويژه با استفاده ابزاري از آن براي ضديت با دين، سخت مخالفند و غربگراياني چون تقي‌زاده را تـحـت عـنـوان «عـشـاقِ آزادي پـاريس!» محکوم ساختند: ...«مشروطيت و آزادي اين مملکت جز بر اساس قويمِ مذهبي که ابدالد‌هر خلل ناپذير است، غير ممکن [ است] و عشاقِ آزادي پاريس، قبل از آنکه تکليف الهي ــ عز اسمه ــ در باره آنها طور ديگر اقتضا کند، به سمت معشوق خود رهسپار، و ملتي را آسوده، و اين مملکت ويرانه را به غمخوارانش واگذارند تا به جَبرِ شکستگي و تدارک خرابي و سد ثغورش پردازند....»19

جالب است بدانيم که، با وجود اتهام «ضديت با آزادي» به شيخ از سوي غالب مورخان مشروطه، شخصيتي چون علامه ميرزا محمد خان قزويني ــ بنيانگذار تصحيح متون به روش علمي در ايران معاصر ــ که با شيخ فضل‌الله از نزديک آشنا بوده ــ «از وسعت مشرب و آزادي و آزاد منشي و رندي و صفات بزرگِ» شيخ براي دوستانش در اروپا داستانها نقل مي‌کرده و دکتر قاسم غني، از روشنفکران مشهور عصر پهلوي و مصاحبين قزويني، در نامه به يکي از دوستانش بر اين مطلب تصريح دارد.20

پانوشت‌ها:
1ــ عباس اقبال در سرمقاله مجله يادگار (سال 2، ش 7) با اشاره به کلام مادام رولان مي‌نويسد: «تا دنيا برجاست اين کلام پر مغز، مصداق دارد و با اين‌که يک قرن و نيم از موقع اداي آن مي‌گذرد، باز روزي نيست که هزاران جنايت به نام آزادي از معاصرين ما صادر نشود و روح آزادي حقيقي را بشدت نيازارد*.»
2ــ مجله سـخـن، دوره شانزدهم، ش 9، آبان 1345.
3ــ مکتوبات، اعلاميه‌هاي... شيخ شهيد فضل‌الله نوري، محمد ترکمان، صص 211 ــ 210.
4ــ رسائل، اعلاميه‌هاي... شيخ شهيد فضل‌الله نوري، محمد ترکمان، صص 366 ــ 363. 
5ــ مشاهير رجال، باقر عاقلي، صص 133 ــ 132. 
6ــ روزنامه انجمن ولايتي تبريز، سال 1، ش 33، 6 ذي حجه 1324 ق، صص 2 ــ 1.
7ــ مجموعه آثار قلمي شادروان ثقه‌الاسلام...، نصرت‌الله فتحي، ص 81.
8 ــ تاريخ انحطاط مجلس، مجدالاسلام کرماني، ص 1.44
9ــ همان: صص 4 ــ 2.
10 ــ فکر آزادي، ص 289. 
11 ــ خاطرات و خطرات، ص .148
12ــ گزارش ايران، ص 186. 5
13ــ خاطرات و خطرات، ص 151. نيز ر.ک، اظهارات مستشارالدوله (وکيل تبريز و دوست تقي زاده در مجلس اول) مندرج در: زندگينامه شهيد نيکنام...، نصرت الله فتحي، ص 6.226
14ــ تاريخ مشروطه ايران، کسروي، ص 7.195
15ــ صداي نعلين‌ها. اشاره به علماي اسلام.8
16ــ تاريخ مشروطه ايران، کسروي، ص9.278
17ــ اسناد مطبوعات، 2/142.
18ــ رسائل، اعلاميه‌هاي... شيخ شهيد فضل‌الله نوري، همان، ص 232. 
19ــ برگي از تاريخ معاصر...، آقا نجفي قوچاني، تصحيح ر.ع، شاکري، ص 78. 
20ــ نامه‌هاي دکتر قاسم غني، به کوشش سيروس غني و...، صص 27 ــ 26.

گفتگو از: سید محمد مدنی
اين مقاله سال گذشته در ويژه نامه ايام روزنامه جام جم نيز به چاپ رسيد.

نظرتان را در مورد حوزه علمیه اصفهان و نحوه تربیت طلاب در این مرکز بیان بفرمایید؟ 

آیت الله فیروزیان: حوزه اصفهان، حوزه ای رسمی است، واز منابع مذهبی بزرگ برای تبلیغ مجاز هستند ویقینأ  مورد تأیید مراجع عظام تقلید است.

به نظر حضرتعالی وظیفه یک طلبه در این زمان چگونه است؟

به گفته ایشان، طلبه شدن و به این لباس درآمدن به این معناست که؛ وظیفه ی من، وظیفه ی انبیاء و اولیاء است. عصاره تبلیغات وزحمات 124 هزارپیامبر و ائمه اطهار (ع) به من رسیده است و من ادامه دهنده این راه بزرگ هستم. وظیفه من اول این است که مُجدِ در تحصیل باشم و علاوه بر تحصیلات حُزوی، تاریخ اسلام، تاریخ تشیع وزندگی نامه ی علماء بزرگ که تأثیرگذار بودند، و توانستند در مقابل تهاجم ضد دینی، شیعه را حفظ کنند را مطالعه کنم، و از آن درس بگیرم. در زمانی، یک مبلغ بهایی یا وهاییِ ضد شیعه، در گوشه ای می نشست و تبلیغ می کرد ولی الان اینترنت جهانی و ماهواره در خدمت آنها برای تبلیغ بر ضد شیعه است. و لذا وظیفه طلبه بسیار مشکل شده است.

ایشان با اظهار تأسف فرمودند: طلبه های ما بعضا می روند درس می خوانند به عنوان طلبه ولی بدون عمامه، که بروند در اداره ها کار کنند! و من تعجب می کنم که مراجع به این مهم توجه ندارند. یعنی ما الان حجة الاسلام و آیت الله نداریم، بلکه دکتر و مهندس داریم. همچنین در زمان قبل ریشه دار درس می خوانند ولی امروز یک صرف ساده ای می خوانند و این صرف ساده برای طلبه کم است.

این مبلغ تشیع در ادامه وظایف طلاب چنین فرمودند: در مقابل این همه تهاجم فرهنگی غرب، طلبه امروز، باید فعالیت تبلیغی زیادی داشته باشند. یک جا بنشیند و پیشنهاد بدهد و چهار نفر اطرافش جمع شوند. این وظیفه ی مبلغین امروز نیست. باید بروند در این روستاها ی دور افتاده و جاهایی که از نظر معنوی نقاط ضعف مملکت است، فعالیت کنند.

ایشان با تأیید بر هوشیاری طلاب بیان فرمودند: دشمنان شیعه در همه جا راه یافته اند، و بر ضد شیعه تبلیغ می کنند. شیعه همیشه دشمن داشته، زیرا شیعیان مردان پاک روزگار و وابسته به ائمه اطهار (ع) و مجد در کار تبلیغ هستند. دنیای استکبار نمی خواهد شیعه را ببیند و لذا به عناوین مختلف، اختلاف می اندازند، تا اصلا اسلامی نباشد. وهابیت را اینها درست کردند، ما اصلا وهابی نداشتیم. این فرقه ضاله را خود انگلیسی ها درست کردند و با قدرت مالی که دارند، از آنها حمایت می کنند تا بر ضد شیعه کار کنند. در یک همچین زمانی که شیعه از همه طرف مورد محاصره قرار گرفته، وظیفه کسی که در این لباس است، خیلی سنگین است. این که اکتفا کنند به امام جماعت بودن و منبر رفتن، این خیلی کم است و کافی نیست. مثل زمان پیامبر (ص) که عده قلیلی بودند در مقابل عده کثیری که دشمنی با اسلام داشتند.

آیت الله فیروزیان گوشزد کردند: اینکه بعضی ها به نیت بدست آوردن مدرک حوزوی وارد حوزه می شوند، که بعد در اداره ها کار کنند، بدانند پولی که می گیرند، حرام است. اگر مدرک می خواهند، باید با خرج خودشان خانه بگیرند، استاد خصوصی بگیرند و درس بخوانند. وگرنه اینکه با خرج حوزه، در س بخوانند و بعد بروند در اداره ها، این درست نیست.

حضرت آیت الله فیروزیان در رابطه با مدارس فرمودند: متأسفانه مدارس ما هم زیر بنای مذهبی آن بسیار ضعیف است. با این همه شهیدی که در راه خدا دادیم و مملکت به نام تشیع است! از یک لیسانس ما اگر یک مطلب مذهبی ساده سؤال کنید، نمی تواند جواب بدهد و جای تأسف دارد که اولیاء امور فرهنگی به این موضوع توجه ندارند. ما در زمان شاه 150 مدرسه ی دینی داشتیم. بچه های کودکستان ما از کودکی اشعار مذهبی به آنها تعلیم می شد. فرهنگ دینی جامعه ما بسیار ضعیف است. یا اسم شیعه را باید عوض کنیم، یا باید جا پای اولیاء و ائمه (ع) بگذاریم.

ایشان با توجه به مشکلات فرهنگی، خطاب به طلاب بیان فرمودند: طلبه امروز با اوج تهاجمات فرهنگی، باید مثل کسی که آتش گرفته و فریاد می کند، آب بیاورید، باید تبلیغ و فعالیت داشته باشد. باید مثل سوخته دل ها، فداکاری کند و این را هم بگویم؛ کسی که آمد و سرباز اهل بیت (ع) شد، دیگر فکر امورات زندگی را هم نباید بکند، آنها خودشان تأمین می کنند.

این عالم ربانی با اشاره به خدمات ارزنده خود تصریح کردند: خدا به من توفیق داده، طی 70 سال مرتبا در زمستان و تابستان بدون وسیله و گاهی پای پیاده به مناطق محروم، که نوعا مورد هجوم وهابیت هم هستند، فعالیت کرده ام. 45 مسجد و تعدادی خانه برای مبلغین ساخته ایم. به خدا هم عرض می کنم، ای کاش می توانستم، وحالا که شیعه بیشتر مورد هجوم قرار گرفته، می رفتم وفعالیت می کردم. به هر حال هر قدمی که انسان برای تثبیت شیعه بردارد، خداوند عنایت می کند.

ایشان با یادآوری تاریخ اظهار داشتند: در تاریخ می بینیم که اغلب پیامبران همچنین معصومین (ع) در این راه شهید شده اند. تا اینکه امروز شیعه به دست ما رسیده است. در زمان شاه که انتظار نداشتیم، ولی حالا که حکومت جمهوری اسلامی است، وضع فرق می کند وانتظار بیشتری وجود دارد. من می ترسم با این بی توجهی ها خود روحانیت وکسانی که امکانات تبلیغ دارند، مورد غضب امام زمان (ع) قرار بگیرند. خیلی وظیفه ما سنگین است.

ایشان با توجه به نقش خانواده در سازنگی جامعه شیعه بیان کردند: باید تلویزیون ورادیو پدر مادر ها را تشویق کند که اگر خودشان هم نمی توانند با استاد به فرزندانشان قرآن بیاموزند. به ما از کودکی درس قرآن واخلاق وفقه داده اند.

همچنین با توجه به شیوع بی عفتی در جامعه یاد آور شدند: یکی از مشکلات جامعه مسئله حجاب است. متأسفانه ما می بینیم در خانواده های متدیّن هم دخترانشان بی حجاب هستند. اگر زمان شاه بود انتظار نداشتیم، ولی الان امام زمان (ع) از مملکت و دولت روحانی انتظار دارند، که یک فعالیتی در این زمینه داشته باشند و در امور فرهنگی مدارس تجدید نظر کنند.

نظر جنابعالی در مورد رویدادهای منطقه به خصوص کشتار مردم بحرین چیست؟

ایشان در پاسخ فرمودند: شیعه همیشه در تاریخ مورد هجوم قرار گرفته است و شیعیان گر چه دست خالی هستند، ولی با این حال بی کار ننشسته اند و دست یاری امام زمان (عج) همیشه با شیعیان بوده است. مثل مملکت خودمان که یک زمانی دست سُنی ها بود، ولی با عنایات امام زمان علیه السلام به پیروزی رسیده است.

ایشان با بیان اهمیّت ترویج معارف تشیع در جامعه تصریح کردند: شیعه اگر ترویج بشود، و بچه ها از کودکی با فرهنگ آن آشنا بشوند، می توانند دنیا را تکان بدهند. لذا همه گروه های اسلامی تلاش می کنند که شیعه نباشد. حتی سنی ها با آمریکا متحد می شوند تا شیعه نباشد. دولت مردان و مستکبران به اندازه ای که از شیعه می ترسند، از هیچ گروهی نمی ترسند. الحمد الله، مملکت ما آرام است و مردم در سایه ی اطاعت از ولایت فقیه پیروز هستند. به همین دلیل هم مملکت ما در دنیا آقایی می کند و رویش حساب می کنند. امیدواریم هر چه زودتر، چشم ما به جمال امام زمان (عج) روشن شود وعدل الهی همه جا را بگیرد.

در مسئله وحدت امت های اسلامی که تا کنون محقق نشده است، نظرتان را بفرمایید؟

علماء اهل سنت یک رکود فکری و یک تعصب زیاد از اندازه نسبت به شیعه دارند واین را هم ترویج می کنند. مُلای حسابی است ولی رکود فکری دارد. مسائل روز را درست تشخیص نمی دهد و از مسائلی که یک عالِم باید اطلاع داشته باشد، غافل است. مثل کرم پیله دور خودشان می پیچند. شیعیان به حمد الله به برکت قلبشان که جای محبت ائمه (ع) است، و در عمل هم هر کس به اندازه خودش پیروی دارد، یک بینش بیشتری نسبت به جهان دارند. یک جوان ساده وبی سواد شیعه ما از یک عالم اهل تسنن نسبت به اوضاع جهان، بینش بیشتری دارد.

ایشان در ادامه فرمودند: بچه های شیعه را باید از کودکی با دین آشنا کرد و هر چه بالا می آیند، بیشتر به آنان بیاموزند. که وقتی از لحاظ علمی به جایی می رسند، علاوه بر تخصصشان در امور مذهبی هم دانا باشند. البته شیعه، چه بی سواد، چه با سواد و چه فاسق آن چون محبت علی (ع) را دارد، یک روزگاری یک آدم حسابی می شود. ما در تاریخ زیاد دیده ایم. افرادی را که فاسق بودند. اما به برکت محبت اهل بیت (ع) یک زمانی درست می شوند.

ایشان محبت اهل بیت (ع) را سرمایه عظیم دانسته و فرمودند: محبت اهل بیت (ع) سرمایه گرانقدری است، که یک وقتی به داد انسان می رسد. ما باید شاکر این نعمت باشیم این سینه زنی ها و روضه خوانی ها خیلی مؤثر است. رادیو وتلویزیون هم برنامه های خوبی دارد ولی کم است. فیلم هایی مثل یوسف پیامبر و مختار نامه خیلی خوب است ولی باز هم جای کار وجود دارد. هر کسی در شغل خودش وظیفه دارد خمس مالش رابه فقرا بدهد، در حد خودش امر به معروف ونهی از منکر کند. گر چه آن اندازه ای که باید تبلیغ نمی شود ولی ما به این مملکت افتخار می کنیم.

آیت الله فیروزیان با بیان خاطره ای اظهار کردند: یادم هست یک جمعیتی بودیم، می رفتیم در بیمارستان ها برای کمک به فقرا،‌ یک بار تصمیم گرفتیم، ‌برویم دیوانه خانه، و رفتیم. آنجا که رفتیم به من گفتند، ‌نزدیک اینها نشوید، که اینها دیوانه زنجیری هستند ولی وقتی من رفتم، تا من را دیدند ،شروع کردند به حسین حسین کردن وسینه زدن،‌ گفتند چطور جرئت کردی؟ گفتم اینها چون ذهنیتشان از یک عمامه به سر، روضه خوانی است، اینطورمی کنند ولی اگر یک افسر نظامی بیاید او را حتما کتک می زنند.

ایشان همکاری با مسئولین را وظیفه همه دانسته و فرمودند: باید به خدمتگذاران، به آیت الله خامنه ای دعا کنیم، یاریشان کنیم. اینها خدمتگذار هستند و مسئولیت سنگینی بر عهده ایشان است.

در ادامه فرمودند: از قنبر غلام علی (ع) روایت شده که گفت: مولایم فرمود: وقتی سر پیامبر (ص) در حال احتضار در دامن من بود، فرمودند: در دنیا هر چیزی امتیازی دارد، امتیاز کتاب های دنیا، قرآن است. تا آنجایی که فرمودند: امتیاز زمین های دنیا آنهایی است که شیعیان روی آن راه می روند. ایران این خاک گرانبها که مردم شیعه رویش راه می روند ارزش دارد. ما باید خدا را شاکر باشیم که شیعه و ایرانی هستیم.

ایشان داستان تشرفشان به حوزه را چنین بیان کردند: یادم هست که در جوانی، خیلی دوست داشتم قرآن را با صوت زیبا بخوانم ولی صدای خوبی نداشتم. رفتم شهر ری، حرم حضرت عبدالعظیم (ع) و چهل شب احیا گرفتم تا خداوند به من صوت زیبا عنایت کند. شب چهلم خواب دیدم، در همان مسجد کنار منزلمان ،روی حوض مسجد، تختی وجود دارد که امیر المؤمنین (ع) روی آن نشسته اند. من جلو رفتم ودست ایشان را بوسیدم. بعد ایشان به من فرمودند: رضا! آنچه از خدا میخواهی به صلاحت نیست، از خدا نخواه. گفتم: چشم. بعد فرمودند: برو قم و درس بخوان. و حالا می فهمم که اگر صدای خوبی پیدا می کردم، متوقف می شدم به قرآن خواندن و پیشرفت حالا را نداشتم. صبح با پدرم رفتیم خدمت آقای خوانساری، رئیس حوزه تهران درآن زمان و خواب را برایشان تعریف کردم. ایشان 5 ریال به من دادند و مرا با قطار راهی قم کردند.

ایشان چگونگی آشنایی خود را با شهید نواب صفوی، چنین بیان کردند: یک سید طباطبایی بود که خانه هایمان نزدیک هم بود و هم درس بودیم. یک روز نیامد. رفتم منزلشان ببینم چرا نیامده است. دیدم کنار ایشان یک سید جوان لاغر اندامی نشسته، گفتم: ایشان کی هستند؟ گفت: ایشان نواب صفوی هستند. از نجف آمده اند. کَسروی در آن زمان دینی آورده بود، به نام پاک دینی. گفت ایشان آمده اند تا با کسروی مناظره کنند. اگر توبه کرد که هیچ، وگر نه به عنوان مُرتد او را بکشند. که همین کار را کردند. آن زمان رضاخان، با زور عمامه ها را بر می داشت، و پسرش هم جاسوس هایی داشت که طلبه ها را با وعده پول و خانه و کار اداری می خریدند و مانع می شدند که اینها عمامه بگذارند. من اینها را که میدیدم، ‌نصیحتشان می کردم. که ارباب ما امام زمان (عج) است،  همه چیز به ما می دهد. اگر هم ندهند، می دانیم چه اربابی داریم. وقتی من شهید نواب را دیدم، به ایشان همین مطلب را گفتم. ایشان بلافاصله مرا بوسید و گفت، اولین نفر را پیدا کردم. ایشان اشخاصی می خواست، هم فکر برای فعالیت های تبلیغاتی و مناظره با کسروی. و گفت هر کس هم فکر من بود به من معرفی کنید، تا حزب تشکیل بدهیم. بعد هم با من تماس گرفت و ما فدائیان اسلام را تشکیل دادیم. نواب صفوی به جاهای مختلف سفر می کرد و با بزرگان و علماء جلساتی تشکیل می داد. تا وقتی ما قیام کردیم، اینها از اهداف ما با خبر باشند و تهمت کمونیستی بودن و توده ای بودن را به ما نزنند. و بر علیه ما اقدام نکنند. یادم هست وقتی می آمد منزل ما، چون ما یک اتاق بیشتر نداشتیم،‌ برای همین دختر کوچکم را صیغه ایشان کردم تا با خانواده ما محرم شود. و باید بگویم، مرحوم نواب داماد من بود. یک بار آمد وگفت، می خواهم به شیراز بروم.  آیت الله نور الدین آنجا همه کاره بود. یک حزب داشت و دو تا از وکلای مجلس، همیشه از او بودند. وشاه هم روی ایشان حساب می کرد. من هم در این سفر با او بودم. شیراز در مسجد وکیل که رسیدیم، آیت الله نور الدین  نماز می خواندند. بعد از نماز رو کرد وبه نواب گفت،  برای چه این جا آمده اید؟! گفت، پسر عمو، آمدم ببینم مرد هستی، یا نه؟ آن زمان ایشان 75 ساله و نواب 24 ساله بود. به او گفت، پسر عمو امروز بیشتر شراب خورده می شود یا زمان یزید؟ گفت امروز، می گویی چه کنم؟! نواب گفت، من می گویم، قیام وشهادت. جواب داد، من حاضرم کلید بدزدم و از در وارد شوم ولی از دیوار بالا نمی روم! تا این را گفت، نواب یک نعره الله اکبر زد و گفت، مگر جد ما حسین،  کلید دزدید؟! گذشت تا صبح من به نواب گفتم این سید را چگونه دیدی؟ گفت، اهل قیام نیست فقط به او فهماندم بر علیه ما قیام نکند. خدا همه ایشان را رحمت کند.

ایشان با اظهار ناراحتی فرمودند: یک شب خانواده من خواب دیدند که نواب یک تاجی پر از نور بر سر دارد ومی گوید، دیدی ما پیروز شدیم! صبح رادیو را روشن کردیم، که رادیو اعلام کرد، ‌نواب را اعدام کرده اند.

ایشان ادامه دادند: یک زمانی وارد کافه ای شدیم که موسیقی گذاشته بود،‌ به کافه چی گفتم، موسیقی حرام است، خاموش کن. او سرش را داخل اتاقی کرد و به شخصی گفت، بیا ببین این شیخ چه می خواهد، می گوید موسیقی حرام است! بعد دو نفر لات و چاقوکش، که مست هم بودند، به من گفتند، کی گفته حرام است؟ من گفتم، آیت الله بروجردی اینچنین گفته اند. تا اسم آقا را شنیدند، گفتند، جانمان فدای آقای بروجردی و چنین و چنان. آمدند کنار من و گفتند، ما در خدمت تو هستیم! جالب بود اینها با آن حالت مستی، خود را فدایی آقای بروجردی می دانستند.

آیت الله محمدرضا فیروزیان از آیات عظام، بروجردی، گلپایگانی، بهجت اجازه تبلیغ داشتند.